Грантқа қалай түсуге болады?

ҰБТ біткен соң грант үшін талас басталады. Мамандық таңдауда нені ескеру керек? Грантқа түсудің қандай амалдары бар? Республикалық QAZBILIM орталығының бас директоры Аятжан Ахметжанұлы талапкерге құнды кеңестер айтты. 
Мамандық таңдау және грант мәселесі
Жинаған ұпайдың орташа не төмен болуы бірінші кезекте таңдау пәніне байланысты. Себебі кей таңдау пәнінде мамандық саны аз болады. Айталық география және ағылшын тілі, қазақ тілі мен қазақ әдебиетінде 4-5 мамандық қана бар. Ал енді физика және математикада болса — 25. Сондықтан мамандық саны аз болса, демек грант та аз болады деген сөз. Мысалы физика/математика таңдаған баланың 90 балл жинағаны норма болғанымен, география/ағылшыннан тапсырғандар үшін олай емес. 
Таңдау пәндерінде 21-30 аралығындағы сұрақтардың бірнеше дұрыс жауабы бар. Ол жерде максимум үш жауап дұрыс болады. Бір сұраққа дұрыс жауап берсе, екі балл беріледі. Таңдау пәнінен жалпы — 80, міндеттілерден — 60 балл. 
Есіңізде болсын, грант университет, облысқа емес, мамандыққа бөлінеді. Сондықтан құжат тапсырғанда бір мамандықты төрт оқу орнынан белгілеудің түк қажеті жоқ. Бір мамандықты бір университеттен жазсаңыз жеткілікті. Қазір ҚазҰУ-ға — 40, ЕҰУ-ға 50 грант деген жоқ. Балл жоғары болса, таңдаған оқу орныңызда оқи бересіз. Құжат қабылдаған университет өзін таңдауды, өзінде бар мамандықты таңдауды ұсынуы, тіпті кейбірі «бізді таңдамасаң, құжатыңды алмаймыз» деуі мүмкін. Бұл заңсыз! Өзіңізге ең жақын университетке құжат тапсырып, басқа университетті, қалаған мамандықты таңдай аласыз. Сосын грант иегерлері тізімі шыққан соң, өзіңіз түскен университетке құжатыңызды алып, бара бересіз. Бірақ таңдаған университетіңізде қалаған мамандығыңыз бар ма — анықтап алыңыз. 
Өткен жылғы статистикамен дос болыңыз. Әр мамандық бойынша былтыр қанша баллмен түскенін қарау қажет. Әрине, әр жылдағы жағдай әр түрлі. Дегенмен 5-10 айырмашылықпен алып, шамалауға болады. Мысалы биылғы ҰБТ-ның тазалығы былтырғыдан жоғары өтіп жатыр. Бұл дегеніміз баллдың төмендейтінін білдіреді. Күнделікті статистиканы бақылап отырмыз. Нәтиже төмендеу, бірақ аса қатты емес. Былтырғылар қанша ұпаймен грантқа түскенін интернеттен табу оңай. Жалпы конкурспен ең төменгі балл қанша болғаны, квоталармен қанша болғаны бәрі көрініп тұр. 
Грант көп бөлінген мамандыққа жүгірмеген дұрыс. Бұл жерде мәселе грант санында емес. Бастысы — сол мамандықты қанша адам таңдағаны. Ұлттық тестілеу орталығы (ҰТО) жылда әр мамандық бойынша қанша адам тапсырғаны туралы ақпарат беріп отырады. Одан бөлек, арнайы сайттар мен қосымшалар да бар. Сол жерден қарап, сараптаңыз. Гранты көп мамандықты — көп адам, аз грантты аз адам таңдауы мүмкін.  
Бізде мамандық таңдағанда көбіне танымал түріне құмар. Жалпы саны 175 бағдарлама бар. Жұрттың білетіні — әрі кетсе 20. Содан бәрі соған жүгіреді. Осы ретте айтқым келетіні: танымал мамандықты ілініп-салынып бітіргенше, ел менсінбейтін мамандықты жоғары деңгейде оқып шыққан табысқа жетелеуі мүмкін. 
Мамандықты таңдағанда шамаға қарау керек. Мысалы «Стоматологияға» 30 грант қана бөлінді делік. 110-115 ұпаймен оған тапсырып қажет емес. Өйткені түсе алмайды. Бұл жерде маңыздысы, баланың мамандықты әлде грантты таңдағаны. Егер соңғысы болса, онда ойлану керек. 
Біздегі тағы бір мәселе: көбіне оқушылар мамандық емес, мамамдық (мамасы таңдаған мамандық — авт.) таңдайды. Кезінде қолы жетпеген дүниеге баласын жібергісі келіп тұрады. Бірақ бұл — баланы шектеу. Оқушы мүмкіндігі мен бағытына өзі жауап беруі тиіс. «Кезінде ана мамандықты оқығанда керемет маман болар ем, ата-анам таңдатпай қойған» деген өкініш болмасын. Бала тіпті қателессе де, ештеңе емес. Өзім 13 жасымда қалаға оқуға кеткем. Сол кезден бері мәселеме ата-анам араласқан емес. Бала болашағын өзі таңдасын. Әрине, кеңес беруге болады. Бірақ міндеттеудің қажеті жоқ.  
Бұрын «тым құрыса педагогикаға түсе аламын» деген ой бар-тын. Енді ондай болмайды. Өйткені бұл мамандықтың шәкіртақысы басқасынан 16 мың теңгеге жоғары — 42 мың теңге. Оның үстіне ұстаздардың жалақысы да көтеріліп жатыр. Демек, мұғалімдікке талас көп болады. «Қай мамандықты таңдасам, болашақта жақсы маман бола аламын?» деген сұраққа жауап беріп барып таңдау қажет.
«Адам екі нәрседен қателеспеуі керек: жар мен мамандық таңдауда» деген бар. Алғашқысымен келісемін, жар деген — өмірлік серік. Ал енді мамандық таңдауды соншалық маңызды дүние демес ем. Мәселен табысты адамдардың мамандығын қарап көріңіз. Алысқа бармай еліміздің ішінен де ондай мысалды көп айтуға болады. Экс-президент — металлург, бұрынғы елші Иманғали Тасмағамбетов пен Президенттің кеңесшісі Ерлан Қарин — мұғалім. Қандай мамандықта оқысаңыз да, тұлға болып шығу ғана маңызды.
Биыл грант конкурсы орыс тобы, қазақ тобы деп бөлінбейді. Бұл да қазақ топтары үшін көптеген мамандықтың грант балының төмендеуіне әсер етеді. Енді орыс тобы мен қазақ тобында айырмашылық болмайды. Сондықтан, орыс тобы төмен болады деп орыс тобына талпынбаңыз. Енді бәрі бірдей.
Сонымен бірге медициналық немесе педагогикалық мамандық таңдайтындар психологиялық тесттен өтеді. Оны 15 шілдеге дейін тапсырып болу керек. Егер тапсырмаса, ол мамандықты таңдай алмай қалады.
Квоталар туралы
Ауыл квотасы, оралман квотасы барлық мамандыққа берілмейді. Мысалы «Халықаралық қатынастарда» ауыл квотасы болмайды. Себебі ол жеңілдік бойынша түскендер кейін үш жыл ауылда жұмыс істеуге міндетті. Халықаралық қатынастарды бітіріп, ауылда істеу мүмкін емес. Ядролық физика мамандығында да солай. Дұрысы, квоталар берілетін мамандық тізімін қарап шығу. Тағы бір ескеретін дүние — ауыл квотасының берілуі туралы. Бұл жерде балл қосып бермейді. Бөлінетін барлық гранттың 30 пайызы — ауылдықтарға. Яғни 100 грант болса, алдымен 70-сі жалпы конкурс бойынша тағайындалады да, қалған 30-ы — әлгі жетпіс грантқа ілінбей қалған ауыл балаларына беріледі. Оралман квотасы болса, барлық гранттың 4 пайызы. Бүгінде кей мамандықтар бойынша ауыл квотасын 50 пайызға көтеру жайлы ұсыныс айтылып жатыр. 
Жеңілдікпен грант алғандар оның жауапкершілігін білуі тиіс. Оқу орнына барған соң квота бойынша оқығандармен келісім-шарт жасалады. Яғни қайтарым ретінде үш жыл ауылда істеу міндеттеледі. Осыған дайын болсаңыз ғана грантты алыңыз. Олай болмаған жағдайда мемлекеттің тегін оқытқан қаражатын қайтару керек болады. Бұл бір жағы әділетті деп есептеймін. 
Құжат тапсыру мен университет таңдау
Барлығының тест тапсырып болғанын күтіңіз. Содан кейін сараптама жасауға көшесіз. Балл жоғары, сенімді болса, 13 шілдеде мамандық таңдау басталады. Бірден барып, тапсыра беріңіз. Ал түспей қалуыңыз мүмкін болса, соңын күтіңіз. Мамандықты 18-20 шілде арасы, жұрттың соңында тапсырыңыз. Себебі, ҰТО әр күні бір мамандықты неше адам таңдағаны туралы статистика жариялайды, соған қарап отырып, өз балыңызбен таңдаған мамандыққа түсу-түспеуіңізді 90% межелеуге болады. Мысалы, бір грантқа 5 адамнан артық таласып тұрса, әуре болмаңыз. Бір грантқа 0,7 адам таласып тұрған мамандықты ойланбай таңдай беріңіз. Құжатты 20 шілде, сағат 18.00-ге дейін тапсырып болсаңыз болғаны. Ерте тапсыру мен кеш тапсырудың конкурсқа еш қатысы жоқ. Сондықтан, асығып қате таңдап қоймаңыз.
Аз балл жинағандар өзін бағамдасын. Яғни ендігі жылға дейін дайындалып, қайта тапсырып грантқа түсуге ниетті болса, кешенді тестілеу тапсырсын. Ал егер биылғыдан еш сабақ алмайтын болса, босқа сабылмай ақылы бөлімде оқи бергені дұрыс. 
Өз басым ақылы бөлімде оқуды дұрыс шешім деп ойламаймын. Себебі мемлекет 50 мыңнан астам грант бөледі. Биыл ҰБТ-ны 131 мың талапкер тапсырды. Оның ішінде шектік балл алғандары шамамен 90-100 мың айналасында болады. Енді қараңыз, әр екі адамға — бір грант. Демек, мүмкіндік көп. Неге пайдаланбасқа? Мысалы АҚШ грант бермейді. Қытайда бір жылда 2 млн 800 мың бала бітіреді, грант саны — 6 мың. Бәсеке қандай? Оның қасында Қазақстан грантты үйіп-төгіп береді. 
Университетті өз қалаңыздан басқа қалада оқуға кеңес беремін. «Балаң адам болсын десең, сыртқа айда» дейді. «Ақ алақан» маман болып шықпас үшін университетті басқа қалада оқып, сәл де болса ыстық-суықты бастан кешіңіз. Үйдің қасында оқу — жан қинамаудың тамаша әдісі, бірақ, үй қасыңызда мәңгі тұрмайды. 
Тұлға ретінде қалыптасып болған соң ғана шетелге оқуға баруға болады деп есептеймін. Яғни өзіне не керегін білген соң баратын қадам сияқты. Бакалаврды емес, магистратура мен докторантураны шетелде оқыған жөн-ақ. Әрі магистратураны да бірден оқығаннан гөрі араға үш жылдай салып оқыса жақсырақ. Осы уақыт ішінде өзіңізді сынап, сол салада еңбек етуге дайынсыз ба, тексеріп көресіз. Сосын егер дайын болсаңыз, әрмен қарай оқуды жалғастырасыз.